بیماری که بعد از مصیبت هولناک کربلا تنها کارش حزن و اندوه بوده، هرگاه غذایی می‌دید یا آبی می نوشید به یاد عزیزانش گریه می‌کرد تا آنجا که اطرافیانش ترسیدند از شدت غصه آسیبی به او برسد؛ شاید بتوان گفت این اولین و گاه تنها تصویری است که با شنیدن نام «امام سجاد» در ذهن ارادتمندان خاندان اهل بیت علیهم‌السلام شکل می‌گیرد. تصویری که با آگاهی از سیر تحولات تاریخی زندگی آن امام بزرگوار تغییر می کنند.(1)


او کیست؟

امام سجاد علیه‌السلام در سال 38 هجری پا در عالم خاکی نهاد. در انتهای دوران امامت امام حسن علیه‌السلام نوجوانی دوازده‌ساله بود، و در واقعه عاشورا یازده سال امامت پدرش را دیده بود. ایشان در سن 23 سالگی به امامت رسید و در سن 57 سالگی با شهادت از این دنیا کوچ فرمود.

مهمترین دوران زندگی امام زین‌العابدین علیه‌السلام، دوران امامت ایشان است که با شهادت جان‌گداز پدر گرامیش در عاشورای سال 61 هجری آغاز شده، سی و چهار سال ادامه یافت.

 
زمینه‌ساز انقلابی عظیم

مقایسه اوضاع جامعه در ابتدای دوران امامت حضرت سجاد علیه‌السلام با انتهای آن به وضوح بیانگر وسعت فعالیت آن حضرت در طول این 34 سال است. زین العابدین علیه‌السلام بیانی دارد که اوضاع مردم را در زمان امامت ایشان روشن می کند:

«در مکه و مدینه بیست نفر که ما را دوست داشته باشند نیست!»(2)

این در‌حالی است که محضر درس فرزندش امام باقر علیه‌السلام، حلقه تجمع افراد بسیاری است که به شوق فراگیری معرفت، نزد حضرت جمع شده‌اند. روشن است که چنین تغییری یک شبه اتفاق نمیافتد. تلاش‌های سی و چهار ساله امام سجاد علیه‌السلام نقش بسیار مهمی در این تغییر داشته است. شیوه مواجهه امام با حاکمان بسیار بیرحم دوران خود، جهت‌گیری هدف دار در برابر عالمان دنیا‌‌‌‌‌‌ زده، راهنمایی‌های دقیق و تشکیلات‌ساز ایشان به اندک شیعیان باقی مانده و برخورد آن جناب با عموم مردم، در کنار هم، مجموعه ای منسجم و کاملا برنامه‌ریزی شده از اقدامات را نشان می دهد که نتیجه اش را امام باقر و امام صادق علیهماالسلام برداشت کردند.


قیام برای اصلاح احوال جامعه

خطبه‌های بسیار تند امام در مجلس ابن زیاد و یزید که لعنت خدا بر آنها باد از سویی و موضع‌گیری بسیار نرم و محتاطانه در برابر مسرف بن عقبه(3) نشان از تغییر وسیع شرایط حکام زمان امام سجاد علیه‌السلام دارد. سخنان سید‌ساجدان با عالمان دوران خود عالمانی که با بیانات و احادیث خودساخته شان، دربار ظلم را تأیید می‌کردند موضعی است که قسمتی دیگر از نقشه جامع امام را تکمیل می‌کند.(4) توصیه‌های خاص و کاملا جهت‌دار امام به شیعیان که مانند آن را نمی‌توان در سخنان آن حضرت با عامه مردم و یا در سخن با عالمان درباری دید، مانند توصیه به دوری از دستگاه ظلم (5) و پرهیز از گرفتار شدن در دام هواهای نفس یا مبتلا گشتن به عافیت طلبی و از دست دادن روحیه جهاد و مقاومت، فراخواندن به تبری از حکومت ظلم و پیروی از امام حق و دعوت به تشکیلات منسجم حول محور امام از توصیه‌هایی است که امام آنها را به شیعیان گوشزد می فرمود.(6)

در مجموعه فعالیت های امام برای اصلاح احوال جامعه، برخورد با فرهنگ عمومی مردم و تلاش برای زنده کردن روح اسلام جایگاه پررنگی دارد. «بزرگترین نقش امام سجاد علیه‌السلام این است که تفکر اصیل اسلامی یعنی توحید، نبوت، مقام معنوی انسان، ارتباط انسان با خدا و بقیه چیزها را تدوین کرده است».(7) مردمی که از دینداری دور‌افتاده، غرق در مادیات شده‌اند محتاج شنیدن معارف ناب اسلامی اند.


نجات جامعه ای رو به انحطاط

کنترل اوضاع جامعه بعد از رحلت رسول مکرم اسلام در دست حاکمانی قرار گرفت که هرگز دغدقه دین نداشتند. به خصوص از زمان حکومت معاویه به بعد، فساد حکام به عالمان و از آنجا به مردم سرایت کرد. «از بس تعلیم دین و تعلیم ایمان و تفسیر آیات و بیان حقایق... مهجور شد مردم از لحاظ اعتقاد و مایه‌های ایمانی به شدت پوچ و توخالی شده بودند.»(8) مردم آنچنان سرگرم امور دنیایی بودند که معنویت و ارتباط عمیق با خداوند از ذهن‌ها پاک شده بود.

در‌بازه زمانی سال 50 تا 110 هجری بزرگترین خواننده‌ها، نوازنده‌ها و عیاش‌های دنیای اسلام اهالی مکه و مدینه بودند! مطالعه احوال و وقایع نقل شده در مورد عمر بن ابی ربیعه مخزومی از شاعران عریان‌سازی آن دوران اطلاعات تاسف‌باری در مورد اوضاع جامعه اسلامی ارائه می‌دهد.(9) نکته قابل توجه این است که عمر بن ابی ربیعه از اشراف، محترمین و بزرگان مکه به شمار می‌رفت در حالی که شاعری هرزه و فردی مشهور به زنبارگی بوده است!!(10)

آنگاه که خبر مرگ این فرد فاسد به مدینه رسید، در مدینه عزای عمومی اعلام شده، مردم در این غصه گریه کردند! نقل شده کنیزی از این غصه به شدت گریان بود. به او گفتند غمگین نباش که جوانی از نسل عثمان پیدا شده که مانند عمر بن ربیعه خوش ذوق و غزل سرا و اهل شعرگفتن درباره زنان است. کنیز شاد شد و گفت: «سپاس خدایی را که حرمش را خالی نگذاشت از جوانمردی که زینت بخش آن باشد و با اهلش انس گیرد و زیبایی زنانش را بگوید!!!» (11)

امام سجاد علیه‌السلام برای هدایت چنین جامعه‌ای بسیار زیرکانه عمل کرده، از راه موعظه و دعا وارد شد تا معنویت ضعیف شده در جامعه را آرام آرام زنده کند. موعظه مردم و توجه دادنشان به جایگاه والای انسان و یادآوری آخرت در صحبت‌ها و کلمات آن حضرت و همچنین دعاهای فراوانی که از ایشان صادر شده است بسیار واضح دیده می شود. صحیفه سجادیه، مناجات های خمس عشر (12)، رساله حقوق (13) و موعظه‌های آن حضرت برخی از مواردی است که در جهت تغییر فضای دنیایی حاکم بر مردم می توان شمارد.

 


پی نوشت:

1) به عنوان مثال اگر دقت کنیم که امام حسین علیه السلام بعد از برادر خود امام حسن علیه السلام، صلح با معاویه را به مدت ده سال و تا مرگ معاویه ادامه داد و تنها با تغییر شرایط به علت روی کار آمدن هتاکی بی سیاست چون یزید دست به قیام زد س?ال فوق از بین می رود.
2) ابراهیم بن محمد ثقفى، الغارات(چاپ جدید)/ج2/ص573.
3) مسلم بن عقبه فرمانده ی خبیث و بیرحم یزید بود که به دستور او مرتکب جنایات فراوانی شد. او به فرمان یزید به مدینه حمله نمود و در این حمله به مدت سه روز جان و مال و ناموس اهل مدینه را بر لشکریان خود حلال نمود! از شدت ظلمش در تاریخ به جای مسلم او را مسرف نامیدند.
4) عالمانی چون حسن بصری که مردم او را در زمره زاهدان روزگار می شناختند یا محمد بن شهاب زهری که کتب احادیثش آنقدر زیاد بود که برای جابجای آنها از دربار ولید، از چهارپایان استفاده می کردند و ...
5) شنأ الحیاة مع القوم الظالمین.
6) به عنوان مثال مراجعه کنید به نامه امام سجاد علیه السلام: کافی (چاپ الاسلامیة)/ج8/ص15 تا 17.
7) انسان 250 ساله، بیانات مقام معظم رهبری درباره ی زندگی سیاسی مبارزاتی ائمه ی معصومین علیهم السلام،ص 195.
8) همان، ص 181.
9) برای نمونه مراجعه کنید به: التذکرة الحمدونیة/ج6/ص203: ماجرای ملاقات عمر بن ابی ابیعه با دوست دیرینش در ایام حج(!) و حسرتی در دل دوستش باقی است از همنیشینی با زنی زیبا رو! همچنین خزانة الادب و لب لباب لسان العرب/ج8/ص389 که در آن ماجرای گروهی از شعرا را نقل می کند که عازم حج(!) شده، در راه اشعار باطل و هرزه یکدیگر و ماجراهای پشت پرده اش را به رخ هم می کشند!
10) شرح حال مفصل این فرد در انساب الاشراف ج10/ص189 تا ص 197 و  الاغانی ج1/ص78 تا ص205 آمده است.
11) انساب الاشراف/ ج10/ ص 197 و الاغانی ج1/ص300.
12) تمام این 15 مناجات بسیار عالی و در عین حال کوتاه در اوایل کتاب مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی آمده است.
13) این رساله که نوشته ای از امام سجاد علیه السلام است بیانگر حقوقی است که بر گردن انسان است مانند حقوق تک تک اعضای بدن انسان، حقوق هر یک از عبادات، حقوق زیر دستان انسان و بالا دستان او بر او، حقوق خویشان و... می توانید این رساله را در کتاب تحف العقول (نشر جامعه مدرسین)/ ص255 ببینید. البته این رساله مستقلا هم چاپ شده است.


منبع: سایت تبیان(+)